Беларусы змяніліся за апошнія дзесяць год. Аб гэтым сведчыць 7-ая хваля апытанняў па каштоўнасцях

Два тыдні таму з'явіліся вынікі 7-ай хвалі апытанняў Сусветнага агляду каштоўнасцяў (World Value Survey, далей – WVS).

Што такое WVS?

WVS – гэта недзяржаўны глабальны даследніцкі праект, пачаткі якога сягаюць 1981 года, калі было арганізавана маштабнае апытанне па каштоўнасцях у развітых краінах (Еўрапейскі агляд каштоўнасцяў). Прадметам апытання з'яўляюцца рознага роду каштоўнасныя ўстаноўкі: стаўленне да рэлігіі, сям'і, дэмакратыі, ураду, наднацыянальных інстытуцый (напр. ААН, Еўразвяз), дашлюбнага сэксу, гомасэксуалізму, пражывання па суседству з імігрантамі або прадстаўнікамі іншых моў і рэлігій ігд. У залежнасці ад хвалі і краіны колькасць закранутых падчас апытанняў тэматычных адзінак вагаецца ад 150 да 300.

Паколькі цікавасць да такога тыпу апытанняў была вельмі шырокай, было прынята рашэнне пашырыць абшар даследавання на краіны «другога» і «трэцяга» свету. Такім чынам, пачынаючы з другой хвалі апытанняў (1990-1994), геаграфічны ахоп агляду каштоўнасцяў значна пашырыўся.

Новапаўсталая Рэспубліка Беларусь ужо на тым этапе (другая хваля) была ахоплена апытаннямі WVS. Зараз мы дыспануем агромністым масівам дадзеных па Беларусі з шасці хваляў апытанняў, што дае магчымасць прасачыць каштоўнасныя трансфармацыі ў нашым грамадстве на працягу ўсяго перыяду незалежнасці – ад 1990 да 2020 года. За гэты час назбіраўся ўнікальны эмпірычны матэрыял, які ўсцяж чакае грунтоўнай апрацоўкі.

Палявая работа 7-ай хвалі распачалася ўлетку 2017 года і завяршылася зімой 2020. За гэты перыяд было апытана 129 тыс. рэспандэнтаў з 77 краінаў, у тым ліку Беларусі. У Беларусі, як і ў большасці іншых краін, апытанні праводзіліся метадам face-to-face. Усе беларускія рэспандэнты апытваліся на рускай мове. Памер рэпрэзентатыўнай выбаркі па краіне склаў 1548 чалавек.

Не па ўсіх краінах дадзеныя апрацаваны, але па Беларусі ўжо ёсць. Што праўда, у Online Data Analysis – асноўным інструментары для аўтаматызаванага аналізу – дзе-нідзе пераблытаны дадзеныя (напр. тое, што павінна быць у катэгорыі «Няма адказу», месціцца ў катэгорыі аднаго з адказаў і наадварот). Таму гэтай прыладай пакуль што трэба карыстацца асцярожна.

Сёмая хваля апытанняў дазваляе шмат чаго даведацца пра Беларусь і пра свет. Грунтоўны параўнаўчы аналіз – задача на некалькі месяцаў. Тое, што хачу запрапанаваць зараз – гэта ўступны агляд дадзеных на прадмет таго, у якіх каштоўнасных сферах беларускага грамадства адбыліся найбольш значныя змены цягам апошняй дэкады (2010–2020).

Сем важных абшараў, у якіх адбыліся каштоўнасныя зрухі

1. Беларусы сталі больш шчаслівымі

Цягам апошняй дэкады значна ўзрасла колькасць беларусаў, якія лічаць сябе «вельмі» або хаця б «адносна» шчаслівымі: з 64% да 89%. Колькасць «зусім нешчаслівых», а таксама тых, хто не могуць разабрацца ва ўнутраным стане (адказы «Не ведаю») знізілася да ўзроўню статыстычнай пагрэшнасці.

Падобная змена – хоць менш яскравая – адбылася ў абшары суб'ектыўнай ацэнкі ўласнага здароўя. Сумарная колькасць ацэньваючых сваё здарое як «кепскае» або «вельмі кепскае» зменшылася на 4%, падчас як колькасць ацэньваючых як «добрае» або «вельмі добрае» павялічылася на 11%.

У адказ на пытанне пра «задаволенасць сваім жыццём» таксама назіраецца пазітыўная дынаміка: сярэдняе значэнне задаволеных напрыканцы дэкады – 6,85, а на пачатку дэкады яно складала 5,78. Прычым рэзка ўзрасла колькасць тых, хто сваю задаволенасць жыццём ацанілі на 10 балаў (па дзесяцібальнай шкале): на пачатку дэкады такіх было 4%, напрыканцы – 10%. Гэта самы лепшы паказнік за ўвесь трыццацігадовы перыяд.

Апытанне 7-ай хвалі праводзілася яшчэ да каронавіруснай пандэміі і, хутчэй за ўсё, да пачатку эканамічнай рэцэсіі ў Беларусі. Ці маглі гэтыя знешнія фактары паўплываць на зніжэнне самаадчування беларусаў у плане шчаслівасці, суб'ектыўнага здароўя або задаволенасці ўласным жыццём?

Гэтыя фактары маглі паўплываць – і паўплывалі – на расклад песімістычных/аптымістычных настрояў наконт будучыні краіны. Аб гэтым сведчаць апытанні Беларускай аналітычнай майстэрні і EU Neighbours East. Але наўрад ці гэта паўплывала на самаўспрыманне ў якасці шчаслівага/нешчаслівага або задаволенасць жыццём. Апошняе цесна звязана з падыходам да жыцця – вера ва ўласныя сілы, зніжэнне патэрналісцкіх чаканняў і пад. Грамадска-палітычныя умовы не іграюць тут ключавога значэння.

2. Рэзка знізілася доля патэрналісцкіх настрояў на карысць асабістай адказнасці

Цягам апошніх дзесяці гадоў амаль у тры разы зменшылася колькасць рашучых прыхільнікаў тэзы, што добраўпарадкаванне жыцця людзей – гэта задача дзяржавы. Пры гэтым амаль у чатыры разы павялічылася колькасць тых, хто лічаць, што людзі самі павінны браць адказнасць у свае рукі (гл. графік 2).

А не было б такога росту прыхільнікаў «асабістай адказнасці», калі б за гэтым не стаяў канкрэтны досвед. Ці то дробныя бізнесоўцы, ці айцішнікі, ці проста кемныя рабацягі, хутчэй за ўсё, перажылі сітуацыі, у якіх справы пайшлі на папраўку тады, калі яны пераставалі чакаць дапамогі "зверху", а самі актыўна ўключаліся ў стварэнне лепшых умоў.

Гэтыя дадзеныя стануць яшчэ больш пераканаўчымі, калі супаставім іх з паказнікамі ўспрымання ролі асабістай свабоды і магчымасці ўплываць на ход падзей – гл. наступны пункт.

3. Звужаецца феномен «вывучанай бездапаможнасці»

Цягам апошняй дэкады заходні свет апладзіраваў Ювалю Харары, які ў сваіх кнігах даводзіў, што свабодная воля – фікцыя і што чалавек заўжды залежыць ад сляпых гістарычных, біялагічных ды інфармацыйных сілаў. На злосць Харары і яго прыхільнікам, у Беларусі за гэты час у два разы вырасла колькасць рашучых прыхільнікаў пераканання, што ў іх ёсць поўная свабода выбару і што яны самі могуць уплываць на сваё жыццё – гл. графік 3.

На фоне гэтых дадзеных становіцца больш зразумелым зніжэнне патэрналісцкіх настрояў: вера ва ўласныя сілы цесна звязана з устаноўкай на зніжэнне ролі дзяржавы ў вырашэнні надзённых праблем. Цесна з ёй звязаны таксама дзве іншыя змены: у стаўленні да канкурэнцыі і няроўнасці ў даходах – гл. наступныя два пункты.

4. Канкурэнцыя – добрая рэч

Беларусы і раней не былі заядлымі сацыялістамі і схільны былі прызнаваць вартасць канкурэнцыі (тут падразумяваецца перадусім эканамічная канкурэнцыя). Але цягам апошніх дзесяці год адбыўся выразны зрух у напрамку пераканання, што канкурэнцыя – добрая рэч. Колькасць тых, хто рашуча падтрымліваюць гэта перакананне (опцыя «1» або «2» на графіку 4) узрасла з 30% да 51%.

5. Няроўнасць у даходах стымулюе развіццё

Цікава, што не толькі ідэя канкурэнцыі здабывае прыхільнікаў, але таксама пазітыўнае ўспрыманне няроўнасці даходаў. Даходы, у адрозненне ад ідэі канкурэнцыі, – гэта нешта канкрэтнае, элемент надзённага досведу, таму выпадала б чакаць, што людзі будуць больш асцярожнымі ў сваім стаўленні да няроўнасці даходаў.

Што ж, рашучых прыхільнікаў тэзы, што няроўнасць у даходах – пазітыўная з'ява, нашмат менш, чым рашучых прыхільнікаў канкурэнцыі. Але і тут дынаміка вельмі выразная: на пачатку дэкады толькі 8% схільны былі аберуч (на «10» або «9») падтрымаць філасофію развіцця-праз-няроўнасць. Напрыканцы дэкады такіх ужо стала амаль у тры разы больш: 23% - гл. графік 5.

У цеснай повязі з усімі гэтымі зрухамі адбыўся таксама рост прыхільнікаў прыватнай уласнасці. Адсотак тых, хто абазначыў сваю прыхільнасць да пашырэння прыватнага сектару эканомікі на «10» або «9» (па дзесяцібальнай шкале) павялічыўся 18% да 22%. Адначасова знізілася – хоць нязначна – колькасць рашучых прыхільнікаў дзяржаўнай уласнасці.

6. Беларусы вяртаюцца ў палітыку. Але з аглядкай

У абшары палітычных каштоўнасцяў – на першы погляд – няма выразных зменаў. З аднаго боку, узрасла колькасць тых, хто цікавіцца палітыкай, хто гатовы падпісваць петыцыі або хто гатовы быў бы далучыцца да неафіцыйнага страйку.

З другога боку, знізілася колькасць тых, хто гатовы далучыцца да мірных дэманстрацый, а колькасць гатовых падтрымаць байкот засталася прыблізна нязменнай. Пры гэтым варта пазначыць, што па ўсіх гэтых параметрах колькасць «апалітычных» выразна пераважае над колькасцю «палітычна-зацікаўленых».

На графіку 6 можна пабачыць вылічэнні «перавагі апалітычных», якія былі зроблены наступным чынам: колькасць тых, хто не падтрымліваюць дадзеную пазіцыю або не жадаюць ангажавацца ў дадзенае дзеянне мінус колькасць тых, хто падтрымлівае або жадае ангажавацца. Астэрыксам (*) пазначаны дадзеныя, якія ўзяты з 5-ай хвалі апытанняў, паколькі ў 6-ай хвалі яны адсутнічаюць.

Калі глянем на сітуацыю з перспектывы апошніх 25 гадоў («лукашэнкаўская эпоха»), то можам заўважыць спыненне або нават разварот трэнду дэпалітызацыі. Дзеля прыкладу, пачынаючы з сярэдзіны 90-ых гадоў аж да пачатку 2010-ых няспынна павялічваўся разрыў паміж колькасцю тых хто «цікавіцца палітыкай» і тых, хто «не цікавіцца» - на карысць апошніх.

Вось жа гэты трэнд праламіўся цягам апошняй дэкады: упершыню за апошнія 25 гадоў колькасць «цікавячыхся» пачала павялічваюцца на фоне змяншэння колькасці тых, хто «не цікавіцца». Па іншых параметрах можна назіраць падобныя зрухі; што праўда, там ёсць розныя нюансы, якія патрабуюць дадатковага аналізу.

7. На месца павярхоўна-рэлігійнай большасці прыходзіць глыбока-веруючая меншасць

Вартыя таксама ўвагі змены ў сферы рэлігійных каштоўнасцяў. Па-першае, упершыню за 30 гадоў знізілася доля тых, хто лічыць, што Бог важны ў іх жыцці. Да пачатку дэкады адбываўся рост колькасці тых, хто прыпісваў важнасць прысутнасці Бога (або веры ў Бога) у жыцці і ў 2010-2014 гадах сярэдні паказнік «важнасці Бога» склаў 6,5. Напрыканцы дэкады гэты паказнік знізіўся да 5,8.

Па-другое, упершыню за 30 год знізілася колькасць тых, хто лічаць сябе веруючымі: з 85% на пачатку дэкады да 74% напрыканцы яе. (Цягам 1990–2014 гадоў дынаміка была пазітыўнай). Пры гэтым крыху павялічылася доля перакананых атэістаў: з 14% да 18%. Павялічылася колькасць тых, хто ў адказ на пытанне пра тое, ці вераць яны ў Бога, выбралі варыянт «Не ведаю», што можа сведчыць аб росце колькасці агностыкаў.

Апроч таго, знізілася колькасць тых, хто лічаць сябе «рэлігійнымі людзьмі» і запаволіўся рост «уцаркоўленых» веруючых – тых, хто як мінімум раз на месяц наведваюць богаслужэнні.

Разам з гэтым выразна ўзрасла доля глыбока веруючых: колькасць тых, хто моліцца некалькі разоў у дзень вырасла за апошнія дзесяць год з 6% да 14%. Такім чынам, можам канстатаваць спыненне росту павярхоўна-рэлігійнай большасці на фоне павелічэння дзвюх меншасных опцый: (1) паглыбленай веры, якая перадусім выражаецца ў частай малітве; (2) перакананага атэізму.

Сінтэз і высновы

На падставе праведзенага агляду можна канстатаваць наступнае:

1. Адыход ад наканавальніцтва. Самай, бадай, істотнай зменай за апошнюю дэкаду стаў рост веры беларусаў ва ўласныя сілы. Колькасць фаталістаў (нічога ад мяне не залежыць) зменшылася, затое ў два разы павялічылася колькасць рашучых прыхількаў погляду, што яны самі кантралююць і вызначаюць сваё жыццё. Зніжэнне патэрналісцкіх чаканняў, пераасэнсаванне ролі канкурэнцыі, больш талерантнае стаўленне да няроўнасці даходаў, адыход ад рэлігійнага канфармізму на карысць або глыбокай веры або атэізму – усё гэта заканамерныя спадарожнікі трэнду аўтанамізацыі чалавечай асобы.

З гледзішча перспектыў дэмакратызацыі і пабудовы адкрытага грамадства адыход ад наканавальніцтва мае нашмат большае значэнне, чым, напрыклад, гатоўнасць удзельнічаць у дэманстрацыях або падпісваць петыцыі. Гатоўнасць да грамадскага актывізму – гэта сітуацыйны паказнік, які можа хутка і радыкальна змяніцца ў залежнасці ад абставінаў (абуральныя дзеянні ўладаў, уяўная слабасць рэжыму, пашырэнне адчування, што «нас многа» ігд.). Наканавальніцтва vs вера ва ўласныя сілы – гэта больш глыбокія ментальныя ўстаноўкі, якія даўжэй фармуюцца і не дужа падатлівыя на сітуацыйныя фактары.

2. Пазітыўныя зрухі на фоне еўраскептыцызму. Варта заўважыць, што пералічаныя вышэй зрухі ў напрамку аўтанамізацыі адбываюцца на фоне высокага ўзроўню крытыцызму ў стасунку да Еўразвязу (ЕЗ) і заходніх каштоўнасцяў у цэлым. Хоць цягам апошніх двух гадоў колькасць прыхільнікаў гіпатэтычнай еўраінтэграцыі павялічылася і на пачатку 2020 года склала 32%¹, то ўсё-роўна Беларусь застаецца самай еўраскептычнай краінай Усходняга партнёрства². Большасць беларусаў надалей лічыць, што ЕЗ не спрыяе захаванню традыцыйных каштоўнасцяў беларускага грамадства. Утрымліваецца таксама высокі ўзровень сімпатыяў да Расіі і Еўразійскага эканамічнага саюзу.

Тое, што еўраскептыцызм і адчужанасць ад заходняга свету не перашкодзілі беларусам фармаваць веру ва ўласныя сілы і індывідуалістычны этас – гэта добры знак. Гэта, хутчэй за ўсё, азначае, што абазначаныя вышэй пазітыўныя трэнды не з'яўляюцца прадуктам мімалётнай імітацыі, а вынікаюць з глыбокіх ментальных трансфармацый.

3. Выбары-2020 як прадукт і стымул каштоўнасных трансфармацый. Сёлетнія выбары можна назваць кантрольным практыкаваннем па пераходзе ад устаноўкі «ад мяне нічога не залежыць» да «ад мяне шмат што залежыць».

Прыходу Віктара Бабарыкі ў палітыку папярэднічаў перыяд дыскусій вакол «вывучанай бездапаможнасці», вынікам якой стала перакананне, што гэта ўсяго толькі «вымушаная бездапаможнасць», якая не пусціла глыбокіх каранёў і можа быць пераадолена. Кампанія аб'яднанага штаба Святланы Ціханоўскай, Марыі Калеснікавай і Веранікі Цапкалы сканцэнтравана вакол простай ідэі – вяртання народу права выбару, гэта значыць, легальных інструментаў уплыву на грамадскае жыццё і палітыку.

Палітычнае ажыўленне апошніх двух месяцаў часткова абумоўлена сітуацыйнымі фактарамі: нечаканае з'яўленне трох яркіх фігур (Бабарыка, Цапкала, Сяргей Ціханоўскі), а пасля іх нейтралізацыі – аб'яднанне трох спадарынь як прадстаўніц гэтых трох фігураў і крэатыўная адаптацыя выбарчай аджэнды. Але ёсць яшчэ адзін фактар, які мае не сітуацыйны, а даволі трывалы характар – каштоўнасныя змены ў беларускім грамадстве. Без іх наўрад ці мы назіралі б палітычнае ажыўленне. Цалкам імаверна, што без іх навізна бягучай кампаніі закончылася б пасля арышту Сяргея Ціханоўскага.

Незалежна ад зыходу сёлетняй прэзідэнцкай кампаніі, прэсінг каштоўнасных зменаў на палітыку працягнецца.

_{1 Паводле Беларускай аналітычнай майстэрні праф. Андрэя Вардамацкага.}

_{2 Гл. EU Neighbours East. Annual Survey Report. Regional Overview – 5th Wave (2020).}